Munduko zazpi herrialdeetako ipuinak
Umeentzako liburua idatzi duzu. Literaturatik alde egitea izan da?
Ez. Antzina ere idatzi nituen Ainhoarena eta beste gauza batzuk. Umeentzakoa ere literatura da. Ez hori bakarrik, infantiltzat har daitekeen zeregina da literatura. Umeak hartzen du egur zati bat, puntu bi eta lerro bat marraztu, aurpegia delakoan, eta egur zati horrekin hizketan hasiko da, egur hori norbait delakoan. Hala jarduten du umeak jokoan. Pertsona heldu burutik sanoek ezin dute halako fantasiarik izan, benetan ari zarela egin behar izaten duzu beti itxura. Idazleari, asmatzeko eta balizkoaren beste hari hori segitzeko umeari bezalako askatasuna uzten zaio.
Munduko zazpi herrialdeetako ipuinak liburuan zazpi ume ekarri dituzu eskutik, bakoitzak ipuin bat kontatzeko.
Kontatzeko moduko gauzekin datoz, ume bakoitza bere istorioarekin. Ez dut uste egia handirekin etorri direnik, baina bai bakoitza bere fantasia eta umore eta egiekin...
Baina nondik heldu dira? Cize Larralde Kabo Berdekoa da eta Bilbon bizi da, Diego Armando Ekuadorrekoa da eta Gasteizen bizia da...
Euskaldunen lurraldetasuna mundu guztia da. Identitateak eta kulturak gaur egun, bata bestearen gainean edo bata bestearen alboan, bata bestearekin harremanetan bizitzen dira. Jendea eta kulturak muga politikoen gainetik pasatzen dira, eta halakoak dira ume horiek, jende eta kultura nahasketatik sortuak.
Eta euskaraz ari dira beren sorterriko ipuina kontatzen. Euren identitatea asumitzeak erraztuko du gure nortasuna asumitzea.
Arrifeko bereber bat errazago hurbilduko da euskarara bere hizkuntza eta kultura bereberraren kontzientzia izanez gero. Bestela, gizartearen eboluzioaren zurrunbiloan, Charles Darwinen eskemarekin, handiak txikia erremediorik jango duela pentsatzen baduzu, handienaren alde jarriko zara beste txikien kontra. Hala ibili ziren euskaldun asko historian zehar Patagoniako indioak edo Arrifeko bereberrak esterminatzen, espainoldu behar zituztelakoan. Kultura aniztasuna aintzat hartuta izango gara euskaldun ala ez gara euskaldun izan ahal izango. Indartsuenaren legea inposatu behar dela pentsatzen baduzu, errazago izango zara espainola edo frantsesa edo, kontsekuenteago, Pentagonokoen kultura horretakoa.
Lehenengo ipuina. Edozeinek Pelho Lelo irakurri eta tontotzat hartzen du. Uste duzu Pelho asko dagoela munduan?
Lehenengo ipuin hori obedientziaren parodia da, Kabo Berdeko ipuin barregarri tradizional baten bertsioa da. Mundua, Pelho Leloz beterik dago. Burua borobila da baina, koadratua balitz bezala erabiltzen dugu askotan. Entzun duena edo esan duena hitzez hitz bete behar duena da Pelho Lelo. Egoera analizatzeko eta egin behar duena bere kabuz aldatzeko gauza ez dena, eta hagatik hanka sartzen du behin eta berriro. Zer dago korrienteagorik munduan? Eta okerrena da tontoa izan beharrik ez duzula horrela ibiltzeko, jende intelijente ugari dabil horrela.
Bigarren ipuina, “Sua eta hegalak”, mutil ekuatoriano batek kontatzen du, Diego Armandok. Hau ere herri ipuin batean oinarritzen da?
Ipuina baino gehiago mitoa da, Diego Armandorena, munduaren historiaren esplikazio primitiboa. Suaren lorpenaren mitoaren bertsio da
“Djeha eta bere auziak” , berriz ere, ipuin barregarria da.
Djeharen ipuinak oso ezagunak dira herrialde musulmanetan, Marokotik Indonesiaraino eta Somaliatik Siberiaraino. Izen desberdinak hartzen ditu pertsonaiak, Djeha da Aljeriako parte batzuetan ematen zaion izena, Nasrudin Hodja deitzen da Turkia aldean. Ipuin zaharrak dira eta Europan ere zabaldu dira, Fernando Amezketarraren batzuk Djeharenetatik etorri dira, nire ustez, eta idazle kultuek ere berridatzi dituzte istorio horietako batzuk.
Pelho Lelo tontoa da eta Djeha maltzurra...
Heroi positiboa behintzat ez da Djeha. Baliteke Djeha maltzurra izatea, baina maltzurtasun hori kontestuan konprenitu behar da. Djeha pertsonaia behartsua da gizarte zapaltzaile eta injustuan. Maltzurtasuna eta humorea erabiltzen ditu, horiexek dira bere arma defentsiboak. Gaiztakeria handien kontrakoak dira Djeharen gaiztakeria txikiak.
“Hondartzako dortoka”, berriz, ez dirudi ipuin tradizionalean oinarritzen denik...
Ez da ipuin tradizionala. “Eutsi goiari” esaera entzun eta oker interpretatzetik sortu zitzaidan. Esaldi arraroa da, auskalo goi hori teilatua den, atmosferaren geruza edo zerbait abstraktuagoa. Ipuinean dortoka bat agertzen da, ume bat, bere aita, sukaldari aspertu bat, zakur bat Japoniako hondartza batean udako ekaitzaren aurrean. Dortoka horrek gaina eroriko dela uste du eta hori gerta ez dadin ahalegintzen da.
Zu dortokaren jarreraren alde zaude?
Ez dakit alde nagoen, baina Interesgarria iruditzen zait kezka metafisiko apur bat. Dortoka da kezka hori duen bakarra, bere jokabidea absurdoa ere baden arren. Ipuinean, jokabide desberdinak azaltzen dira. Dortokarena da anormalena, begi-bistakoa da dortokaren ekintza hori alferrikakoa dela. Apokaliptikoen eta integratuen arteko aldea da, dortokaren jokaera alde batetik eta beste pertsonaiena bestetik. Kamara batek jasotzen ditu irudiak, kontalariak ez du bakoitzaren portaera baloratzen.
Esaten ez den zerbaiti buruz ari zara? Hirugarren ipuina irakurtzean, “Lehorrera bidea”, literalaz aparte beste zerbait irakur daitekeela pentsatu dut.
Ez dut alegoriarik egin nahi. Ipuinek irakurketa literala dute, esaten dena da esan nahi dena. Baina, analogiak bilatu nahi badituzu ez da zaila izango, eta Itsasoko mamuetatik urrundu beharrez dabilen marinelarena jakina konpara daitekeela hainbat bizitzarekin. Nahi ez dena baizik ez lortzea drama unibertsala da, gure belaunaldiko gehienei gertatu zaigu, ezta? Ea oraingo umeek suerte hobea duten...
Eta euskaldunen arteko mugari buruzko ipuin hori, Erronkariarrek iparraldera doan Haize Hegoa bahitzen dutenekoa.
Muga eta Haize Hegoa, orain hogei urte irakurri nuen Pierre Landheren Autour d´un foyer basque liburuan ematen den ipuin batetan oinarritzen da, oso laburra zela uste dut. Erronkariarrak xiberotarrekin haserretu zirela eta, neguan, Haize Hegoa zaku batean sartu zutela, iparraldera pasatzen ez uzteko, albiste horixe geratu zitzaidan gogoan.
Munduko Zazpi Herrialdeetako ipuinak liburuko azken ipuina gauza galduena da. Zeren bila joan beharko gara Gauza Galduen Sarera?
Hori, Lagun Izoztuan agertu zen, bestela idatzita, orain hamahiru edo hamalau urte entzundako ipuin baten gainean. Galdu, ia dena galtzen da, ia dena ahazten da. Horrexegatik errekuperatu eta gogoratu behar dira gauza batzuk behin eta berriro.
Geroago eta gutxiago irakurtzen omen da. Zer aurkitzen diozu literaturari idazten jarraitzeko?
Irakurtzea gustatzen zait eta idaztea eginbehar edo zor moduan sentitzen dut. Literaturak espazio bat sortzen du konpartitzeko, beste esperientzia eta beste ikuspegi batzuk ezagutzeko. Bizitza, bakarra, laburra eta estua da. Denok dugu geure baitan ezkutaturik mila bizitza bizitzeko gogo inposiblea. Ba, beste bizitza batzuk modu sinbolikoan bizitzeko aukerak ematen ditu literaturak.
