Bernardo Atxaga - Idazlea
Bidegabekeriaz eta zapalkuntzaz fikzioa nola egin, kezka hori dago 'Zazpi etxe Frantzian' (Pamiela) Bernardo Atxagaren azken nobelaren atzean. Eta krudelkeria begi-bistakoa egiteko, esperpentoa hautatu du.
Alberto Barandiaran.
Donostia Jose Irazu izeneko soldadu bat Madrilen, Espainia plazan. Hilean behin daukan baimena aprobetxatuta, hara iritsi eta lagun talde bat ikusi du munduko gosearen aurka hizketan eta kantuz. Geratu egin da gaztea, entzutera. Halako batean, inguruan begiratu, eta bakarrik dagoela ohartu da. Horrelako bidegabekeriaren aurrean hantxe sentitu duen indiferentziak hunkitu du.
Aspaldiko zertzelada hori dago Bernardo Atxagaren (Asteasu, Gipuzkoa, 1951) nobela berriaren sorburuan. Bidegabekerien aurrean mila mezu iristen direla, entzunezin bilakatu arte. «Pentsatu dut, beraz, literaturak beste forma eta beste hizkera bat behar duela hori kontatzeko. Eta atzera begiratu eta Lezio bat ostrukari buruz hartu nuenean ohartu nintzen hori zela orain hitz egiteko behar nuen modua».
Eta Kongoraino joan da, XX. menderen hasierara, eta han, Belgikako Leopoldo II.a erregearen zerbitzura dauden militarren taldean girotu du nobela berria. Eta bidegabekeriari leihotik begiratu behar ziola erabaki du. «Horrelako egoera bortitzen aurrean, komikotasun siniestroa erabili behar nuela pentsatu nuen. Eta Kongoraino joatea erabaki nuen Obaba edo Liliput bezalako geografia bat behar nuelako».
Distantzia hartzeko?
Ez, militarrak hartu nahi nituelako pertsonaia nagusitzat.
Zergatik militarrak?
Militarrena zabalera unibertsala duen eredu bat da. Ez da ofizio bat. Esate baterako, Grezian atleta izan zena, edo kristauentzat gurutzean iltzaturiko heroia bezala, gure gizartean gero eta indar handiagoa hartu dute militarren ereduak, militarismoak, militarren jarrerak eta militarrek hitz egiteko moduak.
Atzo, Donostiako Koldo Mitxelena kulturunean, euskarazko argitalpena aurkeztu zuten. Jatorrizkoa. Laster, gaztelania, katalan eta galizierazko itzulpenak kaleratuko dituzte. Egileak eta Asun Garikano edizioaren zuzentzaileak egin behar izan duten lan beltza kontuan hartuta, hurrengoan ez duela horrela egingo garbi dauka egileak. Hain zuzen ere, Garikanoren ekarpena nabarmendu zuen atzoko aurkezpenean. «Nik askotan aitortu dut nire literatura ibilbidean erabakigarria izan dela. Joan den mendeko idazle bakarti, ganbarako eta jenial horren irudia ondo dago, baina gaur egun uste dut gauzak taldean egiten direla askoz gehiago. Horixe transmititu nahiko nieke gazteei, behintzat».
Militarrak, beraz. Zer interesatzen zaizu bereziki? Jarrera autoritarioa, armekiko lilura, hierarkiaren araberako antolamendua?
Hori dena eta gehiago. Nik ez ditut pertsonaiak halako ideia batzuen ontzi bilakatzen. Kontrako bidea egiten dut. Nire memoria, zoritxarrez eta zorionez, izugarri ona denez, makina bat xehetasun gogoratzen ditut, eta xehetasun horiek sartzen ditudan neurrian, nire ustea da munduko militar guztiez eta munduko jarrera militar guztiez ari naizela hitz egiten. Ezaugarriez galdetu didazu. Ezaugarrietako bat da, esaterako hilketarako zilegitasuna izatea. Eta ez da txorakeria.
Hori da liburuan kontatu nahi zenuena, ezta? Krudelkeria, baina aseptikotasunetik. Eskubide hori normaltzat daukaten militarren ikuspegitik.
Hori kontatzeko ikusten dudan modu bakarra da hemen egin dudana. Hizkera ia absurdoaren bidez.
Eta zergatik ez salaketa zuzena erabili?
Ezinezkoa delako. Kontraesana delako, berez. Salaketa zuzena egunero egiten da. Gaur ehun mila artikulutan egin da horren salaketa zuzena. Eta hori, lehengoz eta behin, gure munduaren paretatik sortzen den beste musika bat gehiago da. Inork entzuten ez duena. Horrek esan nahi du Amnesty Internationalek ez duela salaketa zuzena egin behar? Egin behar du, zalantzarik gabe. Hor beste ardatz bat dago: ekintza. AIk eskatutako gutun bat idazten dudanean, edo salaketa zuzena egiten dudanean, edo dirua ematen dudanean, ekintza dut gogoan. Literaturan, edo kazetaritzan, ez da horrela. Literaturan, gaur egun, ahalik eta lur esanguratsuenetara eraman nahiko nuke testua. Eta, horregatik, konparazioa egin gabe, baina Markak eta hau alderatuta, uste dut askoz esanguratsuagoa dela liburu hau Markak baino. Nahiz eta Markak horretan salaketa zuzena dagoen.
Injustizia da, hala ere, bi liburuen ardatza, ezta? Horri buruzko ariketa literarioa. Zergatik kezkatzen zaitu hainbeste?
Nire iritzia da literatura, berez, oso gutxi dela. Bada artea edo literatura inolako gizarte gune edo arazo zehatzekin lotu gabea. Kasu batean pintura dekoratiboa da, eta bestean, berriz, entretenimenduzko literatura. Nire ustez, hori, sortzez, bigarren mailako zerbait da. Ondo dago, baina nik dekorazio batengatik ez nuke lan hori egingo. Dekoradore bat literaturan? Entretenimenduzko literatura? Hainbeste arau ustel onartu behar da! Nobela historikoan, bistakoa da, testu erabat gezurti eta goitik behera faltsuak daude... Ez nuke hori ezta aintzat hartuko ere. Oso maila baxuko literatura iruditzen zait, eta oso maila baxuko artea. Aukera bakarra da gai nagusiekin lotura egitea. Bidegabekeriarekin edo. Sermoi batekin egiten baduzu, edo salaketa batekin, gaur egun ezin da. Lengoaia hain dago erabilia, gaiztotua, erosia..., ezin dela egin. Horregatik da kontraesan bat.
Eta zein dira, zuretako, bidegabekeria agerikoenak?
Bidegabekeriarik handienak lagun hurkoen hilketarekin lotuta daude. Nobelari dagokionez, bidegabekeria da maparen goialdean La belle époque zela, eta hegoaldean, han, Afrikan, 10-15 milioi pertsona hil egin zituztela. Baina zein da bidegabekeria are eta handiagoa? Ba, nahiz eta Mark Twainek idatzi sekulako bidegabekeria izan zela, edo Arthur Conan Doylek horren aurkako liburuak idatzi, ba hala eta guztiz ere pasatu direla ehun urte, eta horko genozidaren omenezko monumentuak hantxe daudela. Heriotza, eta, gainera, burla historikoa. Baina hori, zoritxarrez, gure eguneroko airea da. Hor bizi gara.
Liburuan biktimek ez dute hitz egiten.
Hain zuzen ere. Nire ustez, hori da biktimez hitz egiteko ia modu bakarra. Kontrakoa faltsua da. Ez da egia biktimek hitz egiten dutela. Gero hitz egiten dute, guk jartzen dugun ikuskizunerako. Biktimek hitz egiten dutenean, normalean, arloz aldatzen gara, eta sartzen gara denik eta arlorik gezurtienean: psikologikoan. Gaur eta bihar notiziak aterako dira txalupa batean hil direnei buruz. Eta gero aterako da erreportaje bat salbatu direnen inguruan. Eta zer ikusten dugu? Psikologia. Horrek bakarrik guri egiten digu on. Azken batean, biktimak ez badira hiltzen, baliatzen ditugu gure kontzientzia ona bideratzeko. Baina auzia ez da hori. Ez da psikologikoa, objektiboa da.
Poesiaren ideiaren erabilera ere harrigarria da. Liburuko buruzagiak poesia maite du. Poeta da, izan.
Ideologiaz hitz egin dugu. Literaturen nire kontzepzioa hori da, estereotipoak apurtzea edo, gutxienez, bultzatzea. La belle époque-ko ideologia goratzen duen poesiaren parean dago idazlea eta militarra bereizten duen ideologia. Hor, idazlea eta militarrak bi irudi kontrajarri gisa ikusten dira. Poeta, intelektual; militarra, kultura eta sentiberatasunik eza. Baina historiak zer erakusten du? Kontrakoa. Hitler, ezizenez, poeta zela. Heideggerrek egiten zituela interpretazioak alderdiaren ad maoirem glorian. Espainian Unamuno eta Millan-Astray zeuden. Eta Millanek samuraien kodea itzuli zuen, eta testua ez da batere makala. Esan nahi dudana da liburu honetan denak direla intentzio handiak. Hori inork ez dit ukatuko.
Kontrazalean jartzen du nobela berria «eten bat» dela zure ibileran. Hala da benetan?
Bai, etena da. Teoria edo saiakera bat balitz, edo Obabakoak saiakera balitz, ez genuke esango aldaketa handirik dagoenik, hor mezua eta teoria delako garrantzizkoena. Baina hau literatura da, fikzioa. Eta hor garrantzitsuena atzean dagoena da. Hau da, nobelaren lehen eginbeharrekoa da nobela izatea: pertsonaiak, objektuak erabili behar dituzu. Eta Obaba buruan neukanean, pertsonaiak, paisaia, jarrerak, hori guztia neukan buruan. Atzeko kultura ere bai. Guk denok ezagutzeko modukoa behar zuen. Kasu honetan, militarrek, postu militarrek, antz handiagoa daukate nik ezagututako soldadu giroarekin.
Baina Kongoko giro honek, Yangambi ingurukoak, Obabatik badu asko, ezta? Inguru itogarri samarra, nork bere buruan ahotsak entzuten dituzten pertsonaiak...
Bai, noski. Idazle baten ibileran, liburu bakoitza berria da neurri batean. Esate baterako, nobela honetako Chrysostome hartzen baldin badugu, Britancourt, Belgika eta hori guztia dago, baina berez nekazari bat da. Elizak formatu duen norbait. Hemengo pertsonaia bat da berez. Obabak eta Yangambik antz handia dute. Gogoan dut Montxo Armendarizek galdetu zidala Obaba niretako zer zen. Eta esan nion: 'funtsezkoena da herri bat dela, dena basoz inguratuta'. Yangambi basoz inguratuta dago, eta isolatuta. Teknika narratiboan ere badira berdintasunak. Gizona bere bakardadean lanean barne ahots hori dago, Behi euskaldun baten memoriak horretan ere bai. Eta hemen Donatien beti ari da bere anaiekin hizketan... Asko gozatu dut Donatienen anaia horiekin guztiekin.
