Elkarrizketa arras interesgarri bat dakargu osorik eta gordinik: Marie Darrieussecq idazleak Joseba Sarrionandiari eginikoa da aurtengo Urtarrilaren hastapenean, ETAk azken menia eman bezperetan. Sortu bezala dago, apaildurarik batere gabe. Batak frantsesez egiten du galde, besteak gaztelaniaz du erantzuten. Euskal Herriko seme eta alaba, biak idazleak, erdaren bidez dira komunikatzen. Elkarrizketa honetan oinarriturik, Les Inrockuptibles aldizkariaren paperekoan argitaratu zuen moldaketa bat Darrieussecqek eta Zuzeuk argitaratu zuen euskarara itzulita. Gaur osorik dakargu elkarrizketa hura, egilearen baimenarekin.
Batek: “Tu vois : nous sommes deux Basques, et tout de suite je te demande : dans quelle langue pouvons-nous nous parler ?” (Ikusten? Bi euskaldun gara eta berehala galdetzen dizut, zein hizkuntzatan gaitezke mintzo?” Besteak: “Te escribo en español, porque leo en francés, pero ni lo escribo ni lo hablo bien“. (“Espainolez idazten dizut, frantzesez irakurri irakurtzen baitut, baina ez idatzi ezta hitz egin ere”).
Eta hala, ia oharkabean, ehuntzen dute bi idazle handiren arteko solasa. Guk euskaratu baizik ez duguna egin, eta bere horretan utzi.
Marie Darrieussecq- “Ez ditut zorigaiztokoak afusilatu lubakien hondoetan” idatzi zuen Ensenine-k, eta horri buruz Madmelstam-ek esaten zuen “Hara hemen benetako idazlearen kanon poetikoa“. Badakizu, Joseba, Mandelstam gulag-ean hil zela, Stalinek jazartua (Joseph zuen izena, zeuk bezalaxe; Ovidioren irakurle sutsua ere izan zen, halaber). Ez zuen arma bat ukitu izan nahi. Aitzitik leihotik egin zuen salto, bizirik irten bazen ere (“salto bat hutsean/ arrazoia dut aurkitu”. Zer diozu zuk honetaz? Zer diozu gaur, armak eskutan hartzeari buruz?
– Joseba Sarrionandia: Nik armak hartu ditut, bai. ETAkoa izan ez banintz Espainiako Armadakoa nintzatekeen, izan ere, soldaduska derrigorrezkoa zen. Gutxienez hori saihestea lortu nuen. Pasadizoa kontatuko dizut. 1981eko otsailean Carabancheleko kartzelan preso nintzen eta nire lagun bat ere Madrilen ari zen soldaduskan. Egunak atxilotu antzera igarotzen zituen, garai hartan errekluta euskaldun gehienak susmagarritzat jo eta zainpean izaten zituzten eta. Noski, hark nahiago zuen ziegan egon soldaduska egin baino, behintzat marraztu eta idatzi egiten baitzuen. Bapatean, otsailaren 23an dei egin zioten eta Tejeroren estatu kolpean parte hartu behar izan zuen hiriko kaleetan tankean patruilatuz. Berak esan ohi dit kartzelatik hurbil pasatzean nitaz gogoratzen zela eta ezin zezakeela sinestu ere egin.
Armak, izatez, hondamendia iruditzen zaizkit. Atzera bueltarik ez duenarekin jolasten da armekin. Armak ez dira objektu neutroak, aldez aurretik hartutako erabakiak dira. Lewis Mumford-ek teknika “demokratikoak” eta teknika “autoritarioak” bereizten zituen. Armak teknika autoritarioen barnean daude, botere-tresnak dira. Are gehiago edozein erakunde demokratikok baino botere gehiago duen megateknika eta industria bilakatzen direnean.
Hala eta guztiz ere, armak soinean hartzea ezin da era abstraktuan epaitu. Nazien aurkako erresistentzian dagoena, Argeliara 1957an bidalitako soldadu frantziarra, okupazio indarren aurka egitea erabakitzen duen afganiarra. Bada yaki indioen esaera bat hala dioena: norbait epaitu aurretik haren sandaliekin ibili behar zara bi astez.
Gainera, nahiz eta ordezkarien bidezko eran izan, herritarren gehiengo handiak modu aktiboan hartzen du parte bizi garen gizarte armatu eta indarkeriazko honetan. Hiritargoak zergak ordainduz sostengatzen ditu poliziak eta armadak. Kalkulatu da lehen munduko estatuen gastu militarra 1.339.000 milioitara heltzen zela iaz. Palestinar etsitu batek harria botatzen badu, ordea, hori terrorismoa da. Milioika dolar erabiltzen dira agintzen duenaren aldeko propagandan eta kontuak disimulatzeko.
MD- Litekeena al da bizitzea—edo Martin Larralde bezala hiltzea—, geografiako liburuetan agertu ere egiten ez den herritik urruti?
JS- Geografiako liburuetan ez dagoen herria Euskal Herria al da? Nazio-estatuen pribilegio grafikorik ez duen herria da, tintak paperean argitasunez markatzen duen muga hori ez dauka, estatuak goraipatzen dituzten kolore horiek ez ditu erakusten. Euskal Herria ez da modu horretan existitzen, beste modu batzuetan bai ordea.
Martin Larralde bizi osorako zigorra galeretan igarotzera zigortu zuten Hazparneko nekazaria izan zen. Pauen preso zela, sententzia ezagututakoan, Galerianoaren Kantuaren hamaika estrofak. Gero Rochefortera mugitu zuten eta 1816an haren arrastoa itsasontziren batean galdu zen. Garai hartan galeretara zigortua izateak heriotza zigor atzendua esan nahi zuen.
Niri kartzela eta erbeste luzea egokitu zitzaizkidan eta Martin Larraldek baino abesti gehiago idazteko zortea izan dut. Ruper Ordorikak abesten duen poema ere idatzi nuen, Lapurdiko bideetan haren itzala erdikusi bainuen. Nire herritik urrun bizi ahal izan naiz, euskal izenik gabe, jakina, euskaldunarena susmoak pizten dituen identitatea baita. Ez da posible bakarrik izan, saihestezina ere izan baita bizimodu hori niretzat.
Literaturak nolabait beste bizitza batzuk bizitzeko aukera ematen dizu, beste bizitza idurizko batzuk.
MD- Bi euroko galdera: zer da euskaldun izatea?
JS-Euskalduna izatea ez da gizaki izateko beste modu bat besterik. Frantziarra izatea bezala. Txekiarra izan zaitezke, homosexuala, suhiltzailea, asmaduna, gizaki izateko askotariko erak daude eta gauza asko izan zaitezke batera, aldi berean baldintzatua, baina aukerak hartzeko aske ere bai.
Bada esaten duenik euskalduna izateagatik ezberdina zarela. Alderantziz adieraztea arrazoizkoagoa dela uste dut: euskaldun izateak besteak bezalako egiten zaitu. Euskaldun izateak ez du arazorik adierazten, ez eta ezer berezirik ere. Arazoa hasten da modu batera edo bestera eragotzi edo euskaldun izatea mugatzen dizutenean. Niretzat, eta baita beste euskaldun askorentzat ere, derrigorrez espainiar izatea traumatikoa izan da eta horren aurka errebelatu gara.
Estatu espainiarrak uste du espainiar eginez mesede egiten digutela euskaldunoi, eta, gainera, ezin dela beste inola ere izan. Euskalduna espainiar izan behar dela hiritar arrunta izateko. Nik ez dut era behartu horretan espainiar izan nahi.
Guk zapalketa gisa bizi duguna beste batzuek normaltasunez bizi dute, naturala balitz bezala. Ni Frantzian nintzen Coluchen kanpainan. Coluchek beste hautagai guztiak batuta baino egia gehiago esaten zituen. Gogoan dut haren esaldietako bat: (“Je l’ai pas violé. Violer, c’est quand on veut pas. Moi, je voulais!”) (“Nik ez dut bortxatu. Bortxaketa, nahi ez denean izaten da, eta nik nahi nuen!) Hala hitz egin du betidanik botereak. Filosofo ilustratuek —tartean Voltairek berak—, askatasunaren ideia abstraktua goraipatzen zuten, baina aldi berean beltzen esklabutza arrazoizko eta, areago, beharrezko jotzen zuten. Beltz esklabuaren iritziak ez zuen lekurik. Zer esan zuten gero alemaniako juduek? Zer esan dezakete orain afganiarrek? Zer diote langabetuek? Zer diote emakumeek hainbeste lekutan? Zer diote etorkinek?
“Moi je voulais” esaten zaigu euskaldunoi ere, nahiz eta guk nahi ez izan. Noski gure herria plurala dela eta askotariko ikuspuntuak daudela, horregatik beragatik eskatzen dugu guk nahi duguna izateko eskubidea. Nik uste gure erresistentzia balore unibertsalaren bilako beste mugimenduen parte dela, erabakitzearen askatasunaren aldekoa, alegia.
MD– Euskal poeta izatea ez da kondena bat? Ez duzu ingelesez idatzi nahi, munduan ezaguna izan eta milaka irakurle arraiok irakur zaitzaten? (“Quelques milliers de putains de lecteurs“) (sic).
JS- Niretzat idaztea pentsatzeko modu bat da, pentsamendua eta oroimena antolatzeko era. Baita irudimen kontrafaktualeko ariketa bat ere. Oraindik hilik ez egotea da, eta, nolabait, bizi garen espaziontzian parte hartzea. Ospea ez zait interesatzen. Pas de nouvelle bonne nouvelle esaten da, ezta? Egunkarian agertzea berri txarra litzateke seguruenik. Euskal autore baten irakurleak milaka gutxi batzuk dira, baina nahikoa direla deritzot. Ezin da hainbeste jende ezagutu ere egin. Ez dut uste 100.000 irakurle izatea berez 1.000 izatea baino hobea denik, hilean 10.000 dolarrekin 1.000rekin baino askoz hobe bizi ez dela pentsatzen dudan modu berean. Dirurik gabeko maitale zoriontsuak ikusiak ditut. Ikusi ditut lau telebista baino interesgarriagoak diren ipuin kontalariak eta inork grabatzen ez dituen abeslariak. Nahiago dut bizpahiru pertsonarekin elkarrizketan izan ikuskizun batean parte hartu baino.
Zertarako nahi dut nik elefante zuri bat? Uste da ospea, aberastasuna eta hori guztia adierazten duela. Baina norbaitek baliogabetu nahi bazaitu elefante zuria oparitzen dizu. Gustatzen zaidana idazten dut, apalki, bidezkoa iruditzen zaidana. Inork ez dit elefante zuririk oparitu eta pribilegiatua sentitzen naiz.
MD- Ba ote duzu ezer frantziarrei esateko? Zer da zuretzat frantziar bat? Eta idazle frantses bat? Irakurtzen al dituzu idazle frantziar garaikideak?
JS- Mutiko nintzela, frantsesetik itzuli nuen Marcel Schowben “Haurren gurutzada”. Itzulpena galdu egin zela uste dut eta ez da argitaratu. François Villon-en poesiak ere itzuli nituen, Urkatuaren balada, esaterako. Jean Arp-ena gauza bat berriz, gogoan dut: elefantea milimetroaz maitemintzen zenekoa.
Soziologia ikasten nuenean Durkheim sarri irakurri nuen, baita Levy Strauss, Barthes, Foucault…
Frantziarra zer den galdetzen didazu? Bere burua frantziartzat duen hori, euskalduna bere burua euskalduntzat duena den bezala, edo bere burua kurdu gisa ikusten duena bezalaxe. Frantziar dira, halaber, gauzei ofizialtasuna eman eta nortasun-agiriak banatzen dituen estatuarekiko harremana dutenak. Hizkuntza eta kultura oso garatu batean parte hartzea ere esan nahi du. Charles Peguyk literatura frantziarra soilik irakurtzen zuela zioen, literatura gutxitatik ulergarria da boutade hori.
Azken aldian irakurri ditut Frantzia estatu nazional bihurtzeari buruzkoak, ilustrazioko filosofoak, literatura koloniala edo frantzieraz idazten duten Ipar Afrikako idazleak jorratzen dituzten kontuak. Izan ere, kolonialismoa Marokon izan zenari buruz ikertzen ari bainaiz. Ez nago literatura frantziar berriari buruz informatuta.
MD- Zu judua ere izan zintezkeen, beltza edo, are okerragoa dena, emakumezkoa. Baina soilik zara saharar bat. Zergatik ez du inork sekula Euskal Herriaz hitz egin? (Iruditzen zait hau aldatzen ari dela azkenaldion…). 80 hamarkadan, Baionako nire irakasleak Txiapas edo Nikaraguari buruz baizik ez ziren mintzo… Urte hauek guztiak pasatu behar izan dira ohartzeko gure artean bazirela euskaraz zekitenak ere, baina EZ GENIOLA ELKARRI HALAKORIK ESATEN.
JS- Espainolez jakin gabe joan nintzen eskolara laupabost urte nituela. Gogoan dut burdinezko atea, nire ama mojaren aurrean barkamena eskatzen. Etxeko hizkuntza ezkutatu beharreko akats gisa, bizitza publikotik ezabatua. “Mendiko hizkuntza”, hiriguneetatik kanporatua. Bakoitzaren hizkuntza ahaztea kultura eta zibilizazio formakuntza balitz bezala, herri oso baten drama.
“Demokrazia organiko” deitzen zitzaion glotofagia barne hartzen zuen hari. 13 edo 14 urterekin ezin nuen espainieraz ez zekiten nire aitona-amonekin hitz egin. Euskaldunen belaunaldia oso bat ohartu zen hartaz, hori ez zela ez normala ezta naturala ere, zapalduak ginela eta hizkuntza berreskuratzearen borroka Francoren diktaduraren aurkako borrokarekin lotu zen.
Estatuaren menperatze indartsuaren harreman horretan bizi izan gara euskaldunok, naturala balitz bezala disimulaturik. Eta horretan dihardugu. Dominazioaren kontra, amnesiaren kontra. Espainiera ikasi nuen Durangoko Neverseko mojen kolegio hura, emakume-kartzela izan zen Gerra Zibilaren amaiera aldera. Ez nuen bi urte beranduago arte jakin. Hara hor boterea amnesia, gorreria eta itsutasuna sortzen.
“Marrakech” izeneko artikulu gogoangarria idatzi zuen George Orwellek ikusezintasun sozialari buruz. Marrakexera heltzen den turistak kontatu diotena ikusten du, ez da parean duena ikusteko gai. Gauzak telebistaren bidez ezagutzen dituen edonongo turistaren miopia bisuala da. Ondo-ondoan gertatzen denarekiko gortasun bisuala ere bada.
Esku-langilearen ikusezintasun soziala, txiroarena, baztertuarena. Hainbeste jende ia mutu eta inguruan ia ikusezin, eta arazoa ikusten ez dutenek behin eta berriz edonon errepikatzen duten “moi je voulais” lelo hori.
MD- Atsegin dut ez dakit non esaten duzunean ez dituzula etsaiak gorrotatzen, baina ez dituzula defendatzen dituzunak ere maite. Gaur egunean ere bai?
JS- Yeatsen poema bateko hitzak dira: hegazkin-piloto irlandar batek lehen mundu gerran bere heriotza helduko dela susmatzen du. Robert Gregory da, Lady Gregoryren seme eta irlandarren borrokaren aldeko militante, baina Italian eroritako ingelesen hegazkin indarren soldadu. Kontrako norabidean, baina aldi berean ez hain desberdina Roger Casementena izan zen. Inperio Ingelesaren funtzionaria izan zen, baina Kongo eta Amazonian kautxoaren sukarrean egindako sarraskiak salatu zituen. Gerra hartan beste bandoa aukeratu zuen, independentista irlandarrena, eta, horregatik, afusilatu zuten ingelesek.
Nik orain esango nukeena da menpeko harremanek giza duintasunarentzat zailak diren egoeren aurrean jartzen dutela jendea. Botere harremanak alde askotatik dira ikaragarriak mundu osoan. Orain hamarkada bat arte gailentzen zen kontzientzia aurrerakoia ahulduta dago. Askatasuna, berdintasuna eta elkartasunaren ordez, “In God in Gold and in Colt we trust” diote agintariek. Pertsonei dagokionez, ez daukat esateko handirik ez bada ostera ere lehengo kontua, alegia, indio yakien “besteen sandaliena” .
http://zuzeu.com/2011/06/08/joseba-sarrionandia-zertarako-behar-dut-elefante-zuri-bat/